Jaya Varman, thường được biết đến với tên gọi Chế Bồng Nga (Jarai: R’cam B’nga hay R’cam Bunga; Che Bunga), là vị vua thứ ba của vương triều Vijaya - Champa, trị vì từ năm 1360 đến năm 1390. Theo truyền thống tôn giáo Islam, ngài mang danh hiệu Sultan Zainal Abidin, nghĩa là “Vị quân vương sùng đạo”. Chế Bồng Nga (Che Bunga) sinh tại Vijaya-Champa (khu vực Bình Định ngày nay), là con trai của vua Jaya Ananda (Chế Anan). Thân mẫu không rõ tên. Hoàng hậu của ông là Siti Zubaidah, một phụ nữ Hồi giáo đến từ Kelantan (Malaysia). Hậu duệ của ông gồm các hoàng tử Chế Ma Nô Đà Nan, Chế San Nô, và công chúa Puteri Amina. Sau khi vua Maha Sawa (Trà Hòa) qua đời vào năm 1360, triều thần Champa đã tôn R’cam Bunga lên ngôi, lấy hiệu là Che Bunga. Trong ngôn ngữ của các tộc người Rhade và Jarai tại vùng cao nguyên Vijaya Degar, tên của ông được gọi là R’čam B’nga, R’cam Bunga hay Anak Campa Bunga. Theo truyền thống Ấn hóa trong vương triều Champa, nhà vua mang danh hiệu Jaya Varman hay Sri Jayavarman. Các tài liệu Trung Hoa, như Đại Việt Sử ký Toàn thư, phiên âm tên ông là A Đáp A Giả (阿荅阿者), được cho là phát âm Hán cổ tương ứng với Ngo-ta Ngo-che. Trong một số tài liệu phương Tây hiện đại, ông còn được gọi bằng biệt danh “The Red King” (Vua Đỏ). Lên ngôi trong bối cảnh Champa đang đối diện với sự suy yếu về chính trị và quân sự, Chế Bồng Nga nhanh chóng tiến hành cải tổ quân đội và tăng cường quyền lực trung ương. Ông là một vị tướng kiệt xuất và nhà lãnh đạo có tầm nhìn, đã chỉ huy nhiều chiến dịch quân sự lớn nhằm khôi phục các vùng lãnh thổ Champa từng mất vào tay Đại Việt. Dưới triều đại của ông, các tù trưởng và bộ lạc Tây Nguyên (đặc biệt là các nhóm Rhade, Jarai, Bahnar, …) đều quy phục và ủng hộ triều đình Vijaya. Trong suốt ba thập niên trị vì, Chế Bồng Nga đã đưa Champa trở lại thời kỳ phồn thịnh và hùng mạnh, được xem là một trong những vị quân vương vĩ đại nhất trong lịch sử Champa.

Jaya Varman (Che Bunga, Chế Bồng Nga), trị vì (1360 -1390), là vị vua Champa (Raja-di-raja) theo tôn giáo Islam (Hồi giáo), hiệu là: Sultan Zainal Abidin. Sắc tộc: Raday (Jarai, Rhade), sinh ra tại Vijaya-Champa và qua đời năm 1390 tại Vijaya-Champa. Hoàng hậu là Siti Zubaidah (người Islam tại Kelantan-Malaysia). Hậu duệ là Chế Ma Nô Đà Nan, Chế San Nô, và công chúa Puteri Amina. Thân phụ là vua Jaya Ananda (Chế Anan). Năm 1360, vua Maha Sawa (Trà Hòa) qua đời, R'cam Bunga được triều thần tôn lên làm vua, hiệu Che Bunga (Chế Bồng Nga). Theo cách gọi của tộc người Rhade và Jarai tại vùng Vijaya-Degar là R'čam B'nga hay R'cam Bunga (Jaya R'cam B'nga) hay Anak Campa Bunga, khi kết hôn với công chúa Siti Zubaidah người Hồi giáo thuộc tiểu bang Kelantan-Malaysia, ngài mang niên hiệu là: Sultan Zainal Abidin. Theo Đại Việt Sử Ký Toàn Thư trong tài liệu Trung Hoa ngài có tên: A Đáp A Giả (阿荅阿者) - phiên âm tiếng Hán cổ “Ngo-ta Ngo-che”, ngoài ra Ngài còn có tên "The Red King” (Vua Đỏ) - biệt danh trong văn hóa hiện đại. Chế Bồng nga là vị vua thứ ba (3)  thuộc vương triều thứ 12 Vijaya - Champa. Chế Bồng Nga là một vị tướng tài, chỉ huy nhiều trận đánh vào lãnh thổ Đại Việt. Vừa lên ngôi, ông liền tổ chức lại quân đội, chuẩn bị chiến tranh với nhà Trần nhằm chiếm lại những phần lãnh thổ bị mất. Những tù trưởng và các bộ lạc trên Tây Nguyên theo Chế Bồng Nga rất đông.

​Trong thời đại bùng nổ thông tin, mạng xã hội trở thành nơi giao lưu, chia sẻ và thể hiện chính kiến của hàng triệu người dân. Nhưng cùng với sự tự do ấy, cũng xuất hiện không ít hiện tượng lạm dụng quyền tự do ngôn luận để xúc phạm danh dự, bôi nhọ, kích động chia rẽ vùng miền, dân tộc và tôn giáo. Những hành vi đó không chỉ đi ngược lại đạo đức xã hội mà còn vi phạm pháp luật Việt Nam.

Kate năm 2025, không khí lễ hội Kate (Katé) náo nhiệt khắp các làng Cham tỉnh Ninh Thuận (nay Khánh Hòa) và tỉnh Bình Thuận (nay Lâm Đồng). Tín đồ Cham Ahier đi làm xa quê đang tính từng ngày để về tụ họp sum vầy cùng gia đình, các chàng trai cô gái và bao trai tài, gái sắc đang đua nhau làm đẹp, mua trang sức, may áo truyền thống Cham, cơ hội trong năm để gặp gỡ và trao duyên,… các học sinh, sinh viên mong được chính quyền tỉnh nhà quan tâm được cho nghĩ Kate 3 ngày để về tề tựu cùng với cha mẹ, ông bà, dòng họ và tổ tiên, …

Kate năm 2025 đang đến gần, không khí lễ hội Kate (Katé) náo nhiệt khắp các làng Cham tỉnh Ninh Thuận (nay Khánh Hòa) và tỉnh Bình Thuận (nay Lâm Đồng). Tín đồ Cham Ahier đi làm xa quê đang tính từng ngày để về tụ họp sum vầy cùng gia đình, các chàng trai cô gái và bao trai tài, gái sắc đang đua nhau làm đẹp, mua trang sức, may áo truyền thống Cham, cơ hội trong năm để gặp gỡ và trao duyên,… các học sinh, sinh viên mong được chính quyền tỉnh nhà quan tâm được cho nghĩ Kate 3 ngày để về tề tựu cùng với cha mẹ, ông bà, dòng họ và tổ tiên, …

Trong thời gian gần đây, một nhóm cá nhân cực đoan đã tung ra bản kiến nghị kêu gọi Chính phủ Việt Nam công nhận “Tôn giáo Bani”. Bản kiến nghị được đính kèm danh sách chữ ký của một số chức sắc, Sư cả và tín đồ, tạo cảm giác như cả cộng đồng Bani đồng lòng đứng sau. Tuy nhiên, khi tìm hiểu kỹ, sự thật lại hoàn toàn khác: đa số Sư cả cho biết họ bị ép buộc phải ký, thậm chí có những người không biết chữ, không hề hiểu bản kiến nghị viết gì. Điển hình như Sư cả Đàng Láo (Vĩnh Hanh) và Sư cả La Dư (Thành Tín), vốn không hề muốn tham gia nhưng vì sức ép từ nhóm khởi xướng, họ buộc phải ký để tránh mâu thuẫn trong cộng đồng. Một số chức sắc đáng tin cậy khẳng định, việc ép ký không chỉ dừng lại ở lời vận động, mà còn đi kèm sự lôi kéo tinh vi, biến nhiều vị cao tuổi thành công cụ hợp thức hóa cho bản kiến nghị

Ngày 19/9/2025, Ban Tôn giáo Chính phủ ban hành Công văn số 1180/BTGCP-TNTGK trả lời đơn kiến nghị liên quan đến việc đặt tên tôn giáo. Tuy nhiên, nội dung văn bản này bộc lộ nhiều bất cập khi đồng nhất “nguyện vọng của tín đồ” với “thẩm quyền pháp luật”, gây ra những hiểu lầm nghiêm trọng trong công tác quản lý nhà nước về tôn giáo. Công văn 1480 nêu rằng “tên gọi của tôn giáo là do tổ chức tôn giáo quyết định trên nguyên tắc phù hợp với nguyện vọng của đại bộ phận chức sắc, chức việc, tín đồ”. Cách diễn đạt này đi ngược tinh thần Luật Tín ngưỡng, Tôn giáo 2016, bởi theo Điều 30, tên gọi chỉ là một thành phần trong hồ sơ đề nghị công nhận tổ chức tôn giáo, và Điều 31 quy định rõ chỉ khi Bộ Nội vụ ra quyết định công nhận thì tổ chức tôn giáo và tên gọi mới có giá trị pháp lý.

Trong cộng đồng người Cham hải ngoại, cái tên “Vương quốc Champa lưu vong” đang trở thành đề tài bàn tán không ngớt. Không phải vì uy tín hay tầm ảnh hưởng quốc tế, mà bởi sự hài hước đến mức khó tin của cơ cấu quyền lực nơi đây. Điển hình nhất là trường hợp của Tiến sĩ Quảng Đại Cẩn, một người Cham, công dân Mỹ tại Hawaii. Trên giấy tờ của Thành Thanh Dải, ông bỗng dưng trở thành Quốc vương nhiệm kỳ 2025 -2030. Vấn đề ở chỗ: người thân của ông Cẩn trong nước khẳng định chính ông không hề biết mình được phong vương, tất cả chỉ do Thành Thanh Dải tự biên tự diễn trên Facebook. Thế nhưng, cho đến nay, Tiến sĩ Cẩn vẫn chưa hề lên tiếng phản đối. Vậy là một “Quốc vương không biết mình làm vua” đã ra đời, đúng phong cách… kịch ảo hải ngoại.

Ngày 20/9/2025 hàng năm tại Hoa Kỳ, cộng đồng Montagnard (Degar Vijaya, người Thượng Tây Nguyên, Cao Nguyên Champa) đã long trọng tổ chức Lễ tưởng niệm và tôn vinh các chiến sĩ FULRO, lễ tưởng niệm trọng thể 61 năm cuộc vùng lên của FULRO Champa đánh chiếm Buôn Ama Thuột và toàn lãnh thổ Tây Nguyên vào ngày 20/9/1964. ​Đây là dịp để tưởng nhớ quá khứ bi tráng, tôn vinh lòng dũng cảm của người Thượng (Montagnard, Cao nguyên Trung phần - The Central Highlands hay Cao Nguyên Vijaya) và người Cham vùng đồng bằng, đồng thời tri ân các chí sĩ FULRO đã hy sinh vì lý tưởng dân tộc, khát vọng tự do và quyền tự quyết của các dân tộc thiểu số Việt Nam.

Etienne François Aymonier  (26 tháng 2 năm 1844, sinh ra và lớn lên tại  Le Châtelard, Savoie, Pháp  – và qua đời ngày  21 tháng 1 năm 1929, Paris). E.Aymonier tốt nghiệp Trường võ bị Saint Cyr tháng 10 năm 1868 với cấp bậc thiếu úy Thủy quân lục chiến (infanterie de marine), được gửi tới Sài Gòn vào tháng 10 năm 1869. Ông đã tìm hiểu văn hóa các dân tộc bản xứ, nhà ngôn ngữ học, nhà thám hiểm người Pháp, nhà khoa học đầu tiên khảo sát sâu rộng các tàn tích và văn tự của đế chế Khmer ở ​​Cambodge, Siam, Lao và Champa, cũng như nền văn minh Chàm. Le Cambodge (ba tập xuất bản từ năm 1900 đến năm 1904), cho đến ngày nay vẫn là một nguồn tư liệu quan trọng cho các nhà địa lý, sử học và nghiên cứu chữ khắc.