Những trận mưa lớn liên tiếp vừa qua đã nhấn chìm nhiều khu vực sinh sống lâu đời của đồng bào Cham tại Phan Rang - Ninh Thuận. Nước lũ dâng nhanh, tràn vào nhà dân, cuốn trôi tài sản, phá hỏng đất sản xuất và gây sạt lở nghiêm trọng. Tại các làng Hữu Đức, Bàu Trúc, Thành Tín, Văn Lâm, Mỹ Nghiệp, Bỉnh Nghĩa và Phú Nhuận, hàng trăm hộ dân phải di dời khẩn cấp, nhiều gia đình mất trắng mùa vụ, trẻ em phải nghỉ học vì đường sá bị chia cắt. Người dân cho biết họ không nhận được cảnh báo kịp thời, dẫn đến thiệt hại nặng nề.
Ông Thuận Tám, người dân làng Cham Bỉnh Nghĩa, chia sẻ: “Nước lên quá nhanh, chúng tôi không kịp di chuyển, nhà cửa, lúa gạo bị cuốn trôi. Nếu biết trước, chúng tôi đã chuẩn bị.” Tình trạng tương tự xảy ra ở Phú Nhuận, nơi hàng chục ngôi nhà bị ngập đến gần mái, ruộng đồng biến thành sông.
PGS.TS Trần Minh Toàn nhận định, mưa lớn chỉ là một phần nguyên nhân; cách vận hành các hồ chứa và thủy điện mới quyết định mức độ thiệt hại. Luật sư Nguyễn Thế Vinh cảnh báo, việc xả lũ thiếu minh bạch, không thông báo kịp thời cho người dân có thể bị xử lý hình sự theo Điều 295 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) về tội Vi phạm quy định về an toàn công trình; không thể chỉ ‘rút kinh nghiệm’ khi cộng đồng chịu hậu quả.
Đại biểu Quốc hội Ksor H’Bơ Khăp, nữ đại biểu người dân tộc bản địa Tây Nguyên, phát biểu từ góc nhìn của một đại diện cộng đồng thiểu số. Bà cảnh báo rằng nhiều lưu vực sông đang chịu áp lực từ thủy điện nhỏ và rừng đầu nguồn suy giảm. Quan điểm của bà làm nổi bật tầm quan trọng của việc bảo vệ cộng đồng dân tộc bản địa , những người dễ bị tổn thương trước thiên tai, đồng thời nhấn mạnh trách nhiệm của nhà quản lý trong việc cảnh báo sớm và di dời dân kịp thời. Trong phiên chất vấn gần đây tại Quốc hội, bà đặt câu hỏi: “Bộ trưởng nói bão lũ, sạt lở ở miền Trung trong những ngày qua là do trời mưa, địa chất bị đứt gãy. Vậy Bộ trưởng có tiếp tục ủng hộ việc xây dựng thủy điện nhỏ không?”
Các chuyên gia trong nước đồng tình. TS. Trần Đình Thiên phân tích: “Mỗi công trình nhỏ đứng riêng lẻ có vẻ an toàn, nhưng cộng dồn trên một lưu vực, lũ về nhanh và hạ du chịu tổn thất nặng nề. Phan Rang hôm nay là minh chứng rõ ràng.” Chuyên gia thủy lợi Nguyễn Vĩnh An bổ sung: “Xả lũ thiếu đồng bộ, suy giảm rừng phòng hộ và di dời dân chậm trễ khiến các lưu vực nhỏ như Sông Cái trở nên hung dữ. Nếu không khẩn trương điều chỉnh, tình trạng này sẽ lặp lại.”
Các chuyên gia quốc tế cảnh báo: TS. David Brown nhận định Việt Nam đang đối mặt “rủi ro kép” với biến đổi khí hậu và thủy điện nhỏ chưa an toàn; TS. Kurokawa Kenzo (Nhật Bản) nhấn mạnh thủy điện nhỏ không phải ‘thủy điện xanh’ nếu gây nguy hiểm cho hạ du; chuyên gia LHQ/UNDRR cảnh báo: “Các cộng đồng dân tộc thiểu số, đặc biệt là dân tộc bản địa ven sông, là nhóm dễ bị tổn thương nhất. Cần áp dụng chuẩn mực quốc tế về cảnh báo sớm, di dời dân và quản lý rủi ro thiên tai.”
Ngập lụt ở Phan Rang không chỉ là thiên tai mà còn là hệ quả của quản lý thủy điện, rừng đầu nguồn và chính quyền không thông báo kịp thời. Đại biểu Ksor H’Bơ Khăp nhấn mạnh: các cá nhân, đơn vị gây thiệt hại không thể chỉ ‘rút kinh nghiệm’ mà phải chịu trách nhiệm hình sự.
Các chuyên gia khuyến nghị minh bạch quy trình xả lũ, rà soát thủy điện nhỏ, phục hồi hệ sinh thái sông và rừng đầu nguồn, tăng cường cảnh báo sớm và tham vấn cộng đồng. Đây là bài học từ Phan Rang, là lời cảnh tỉnh cho toàn bộ các lưu vực nhỏ: bảo vệ an toàn người dân, đặc biệt là cộng đồng dân tộc bản địa Cham, phải được đặt lên trên lợi ích kinh tế ngắn hạn.
Người dân Bỉnh Nghĩa, Phú Nhuận, Hữu Đức… vẫn đang cố gắng khắc phục hậu quả, dựng lại nhà cửa, cứu vớt mùa vụ còn sót lại. Nhưng mối lo lớn hơn vẫn hiện hữu: lũ sẽ trở lại, và nếu không có thay đổi căn bản trong quản lý nước, cộng đồng dân tộc bản địa Cham ở Phan Rang sẽ luôn là nạn nhân.
Lời kết: Ngập lụt ở Phan Rang là lời cảnh tỉnh: bảo vệ an toàn người dân, đặc biệt là cộng đồng dân tộc bản địa Cham, phải được đặt lên trên lợi ích kinh tế. Nếu không minh bạch, cải thiện quản lý thủy điện và cảnh báo sớm, những trận lũ tiếp theo sẽ tiếp tục gieo rắc hậu quả nặng nề.
Một số hình ảnh
