Một số lưu ý:
Tên gốc của bimong (tháp) tại Kauthara là: Yan Pu Nagara (Yang Po Nagara): Thần của vương quốc tại Champa.
Po Ina Nagar (Po: phiên ngữ là "Thiên"; Ina (Ana): phiên ngữ là "Mẹ, cái, lớn"; Nagar: phiên chữ từ "Nagara" là quốc gia).
Po Ina Nagar: Được người Việt gọi nhiều tên khác nhau: Thiên Y A Na, Thiên Ya Na, Thiên Y Thánh Mẫu, Bà chúa tiên, Thiên Y A Na Ngọc Diễn Phi, ...
Khi mới xây dựng, bimong (tháp) được thần dân Champa gọi tên: Yan Pu Kauthara (Thánh Mẫu Kauthara - nữ thần được công nhận di tích lịch sử cấp tiểu bang hay cấp tiểu khu Kauthara thuộc Pura Aia Terang (Thành Ea Trang) là địa khu do các đời vương tôn tộc người Raday-Rhade thờ phượng) nay thuộc Nha Trang - Khánh Hòa. Sau này bimong được phong tặng với tên: Po Ina Nagar, là danh hiệu của nữ thần Bhagavati (tức Yan Pu Nagara - Thánh Mẫu Vương Quốc).
Vậy từ, Yan Pu Kauthara (Thánh Mẫu Kauthara) đã được phong tặng thành, Po Ina Nagar hay Yang Ana Nagar, là danh hiệu của nữ thần Bhagavati (tức Yan Pu Nagara - Thánh Mẫu Vương Quốc), mà ngày nay các sắc tộc Champa gọi: Po Ina Nagar.
Do đó, Po Ina Nagar, không phải tên của nữ thần Bhagavati, mà là chức phong của nữ thần Bhagavati (Parvati) là phu nhân của nam thần Shiva (Hinduism).
Một vài người thêu dệt cho rằng Po Ina Nagar là nữ thần của dân tộc Cham bản địa, người đã từng dạy dân tộc Cham cách dệt vải, kéo sợi, thêu thùa,.. đây chỉ là những câu chuyện hoang đường.
TÌM HIỂU NỮ THẦN PARVATI (Hinduism) ĐƯỢC TÔN VINH TẠI CHAMPA
Từ khi Champa độc lập vào năm 192 thế kỷ II, thời kỳ vàng son nhất của nền văn minh Ấn Ðộ giáo cho đến thời kỳ suy tàn hoàn toàn vào năm 1471 thế kỷ XV, thì Champa rất sùng bái tam thần giáo của Hindu giáo như: Brahma, Vishnu và Shiva. Tùy theo từng thời kỳ và từng khu vực mà sự sùng bái các vị thần này khác nhau. Nhưng nói chung Champa vùng Panduranga thì thần Shiva được sùng bái hơn so với hai vị thần Brahma và Vishnu. Ða số các đền tháp nằm rải rác ở miền trung Việt Nam là những nơi thờ phượng thần Shiva.
Khi nam thần Shiva được sùng bái nhất ở Champa thì kéo theo phu nhân của Shiva là Bhagavati (Parvati) cũng được sùng bái và tôn thờ. Khi Champa xây nhiều đền tháp cho nam thần Shiva thì cũng xây đền tháp cho nữ thần Bhagavati (Parvati).
Bimong Po Ina Nagar (Ea Terang - Nha Trang - Khánh Hòa) là cụm đền tháp có thờ nữ thần Bhagavati. Đây không phải là Tháp dành riêng cho nữ thần Bhagavati (Parvati) mà còn thờ ba vị Nam thần khác là: Shandhaka, Gansha Sri Vinayaka và Sri Malada-Kuthara.
Hình 1. Nữ thần Parvati (Bhagavati) bức tượng do vua Jaya Indravarman I, vua giai đoạn triều vương Chiêm Thành (ZhanCheng), tạc tượng của nữ thần Bhagavati (Nha Trang) bằng đá hoa cương vào năm 965, để thay thế cho tượng nữ thần bằng kim vàng do vua Khmer là Rajendravarman II từ Angkor tiến đánh Kauthara và cướp đi vào năm 946. Po Ina Nagar là danh hiệu của nữ thần Bhagavati - Parvati (phu nhân Đấng Shiva), tức Yan Pu Nagara (Thánh Mẫu Vương Quốc). Ảnh: Putra Podam.
Hình 2. Thần Shiva và phu nhân Parvati (Bhagavati). Parvati không phải vị thần khai quốc Champa. Nữ thần Parvati là phu nhân của nam thần Shiva, khi Champa tôn sùng Shiva thì cũng tôn sùng nữ thần Parvati. Ảnh: sưu tầm.
Isanavarman (Daughter of Kandarpadharma), trị vì (646-653), là hoàng hậu cai trị Champa theo tôn giáo Hinduism. Sau khi vua Bhadresvaravarman bị triều thần lật đổ vào năm 646, thì công chúa Tchou Koti, con gái chánh phi của vua Kandarpadharma (Phạm Đầu Lê), và là em gái của vua Jaya Prabhasadharma (Phạm Trấn Long), phong làm nữ vương trị vì của Champa vào năm 646, hiệu Jagaddharma. Đức độ của bà Jagaddharma rất được dân chúng kính trọng. Sau khi qua đời, nữ vương Jagaddharma được dân chúng lập đền bằng gỗ để thờ Jagaddharma (đền thờ gỗ của Jagaddharma nay được thay thế bởi tháp Po Ina Nagar (Ea Terang - Nha Trang).
Prithivindravarman là vua đầu tiên khởi xướng việc thờ phụng nữ thần Bhagavati (phu nhân của thần Shiva) biểu tượng của Ấn Độ giáo (Hinduism). Năm (646-653), ngôi tháp bằng gỗ thờ nữ vương Jagaddharma, đã được vua Prithivindravarman xây dựng lại để thờ nữ thần Bhagavati trên ngọn đồi cao cạnh cửa sông Cái (Xóm Bóng), ngày nay được gọi đền Po Ina Nagar tại Kauthara (Khánh Hòa).
Dưới thời Prithivindravarman, văn minh và văn hóa Ấn giáo, tiếng Phạn được phổ biến rộng rãi trong giới vương quyền và các nơi thờ phụng. Giai đoạn này Champa thịnh vượng phát triển đạt đỉnh cao về nghệ thuật, văn học và sự ổn định. Các thành phố cảng Champa thống trị các tuyến thương mại hàng hải qua Biển Đông, từ Ấn Độ, Trung Đông, đến Đông Nam Á và đến nhà Đường, Trung Quốc. Al-Masudi mô tả các tàu chở hàng từ Basra, Siraf, Oman, Ấn Độ, các đảo Zabaj và Sanf đã đến cửa sông Khanfu (thành phố cảng Quảng Châu) ở Trung Quốc. Đó là các thành phố cảng Champa của Amaravati (Châu Sa), Simhapura (Trà Kiệu), Hội An, đảo Lý Sơn và Panduranga nơi đã tìm thấy số lượng lớn đồ gốm Islam (Hồi giáo) và đồng dinar Ả Rập có niên đại từ thế kỷ 7-10 sau Công nguyên.
Năm 774, người Java từ phía nam đã phát động một cuộc xâm lược bằng đường biển bất ngờ vào Ea Terang - Kauthara, cướp bóc các thành phố, đánh cắp báu vật và đốt cháy đền Po Ina Nagar. Prithivindravarman đã bị quân xâm lược giết chết. Sau này ông được truy tặng danh hiệu Rudraloka.
Satyavarma là cháu trai (con trai của chị gái) của vua Prithindravarman, trị vì (770-787), là vị vua Hoàn Vương (Raja-di-raja), theo tôn giáo Hinduism. Tên hiệu: Sri Satyavarman, sau này ông được truy tặng danh hiệu Isvaraloka. Sinh ra tại Kauthara và qua đời năm 787 tại Ea Terang - Kauthara.
Satyavarma, là người sáng lập một triều đại tập trung về phía nam của Champa. Năm 774, quân Java tấn công vào Kauthara cướp bóc trong các thành phố, đánh cắp báu vật trong đền đền Po Ina Nagar và đốt tượng thần Shiva, vua Prithivindravarman đã bị quân xâm lược giết chết. Vua Satyavarman cùng hoàng tộc chạy lên miền bắc (Vijaya hay Degar Vijaya) lánh nạn. Tại địa khu này, vua được người Degar Vijaya, người Tây Nguyên (người Thượng như Jarai, Rhade, Mnong, Kaho, Stieng, Bahnar, Hre, …), giúp thành lập một đạo quân hùng mạnh tiến xuống Kauthara tấn công và đẩy lui quân Java.
Năm 784, vị vua Satyavarman Isvaraloka quyết định xây trung tâm tín ngưỡng Ấn Giáo bằng gạch có đền đài hùng tráng để thờ thần Shiva và phu nhân Bhagavati. Nữ thần Bhagavati được tôn chức là Yan Pu Kauthara, tức là Thánh Mẫu của tiểu vương quốc Kauthara (Khánh Hòa).
Sang giai đoạn triều vương Chiêm Thành (ZhanCheng) bắt đầu từ năm 859 và kết thúc năm 1471.
Indravarman III (Xà-da Nhân-đức-man), trị vì (918-960), là con trai của vua Bhadravarman II. Vị vua Champa (Raja-di-raja), theo tôn giáo Hinduism (Ấn giáo) và tiếp tục sự nghiệp của cha ông trong lãnh vực phát triển tôn giáo Hinduism trở thành quốc giáo.
Năm 918, vua Indravarman III quyết định tạc hình tượng bằng vàng của nữ thần Bhagavati (phu nhân Shiva) để thờ phượng và quyết định tôn vinh nữ thần Bhagavati từ Yan Pu Kauthara (Thánh Mẫu Khánh Hòa, di tích lúc này chỉ được công nhận cấp tiểu bang hay cấp địa khu Kauthara), bắt đầu từ đây di tích sẽ được công nhận trở thành cấp Yan Pu Nagara (Thánh Mẫu Vương Quốc, tức trở thành di tích cấp quốc gia - Nagar) mà người Chăm hôm nay gọi là Po Ina Nagar.
Hành động một vị vua Champa gốc miền bắc (Vijaya hay Degar Vijaya) đã dâng một phẩm vật nữ thần Bhagavati trên đất thánh Kauthara ở phía nam là thể hiện màu sắc chính trị hơn lòng tin tôn giáo. Bởi, vua Indravarman III muốn dựa vào thế lực tôn giáo để xây dựng một quốc gia Champa thống nhất, vì các tiểu vương quốc ở miền nam như Panduranga (Ninh Thuận, Bình Thuận, một phần Lâm đồng) thường muốn tách ra để tự trị. Bên cạnh đó, Indravarman III còn phải đối phó trước mối bang giao với vương triều Angkor (Kampuja) càng ngày càng gay gắt.
Năm 920, một số gia đình thuộc hoàng tộc người Melayu gốc Nam Đảo như Rahdar Ahmed Abu Kamil, Naqid Amr Ali đã trốn chạy khỏi chính sách cai trị khắc nghiệt của tiểu vương Java, được tể tướng Champa là Po Klung Pilih Rajadvara nhận tị nạn. Từ đó, Islam (Hồi giáo) chính thức được phổ biến trong chốn hoàng gia Champa thời vua Indravarman III.
Qua một thời gian ngắn, tôn giáo Islam (Hồi giáo) được đông đảo quần chúng Champa tin theo và cải đạo từ Hinduism sang Islam. Nhân cơ hội, những gia đình quí tộc tị nạn này truyền bá nền văn minh và văn hóa Nam Đảo, đặc biệt là lối kiến trúc và cách điêu khắc cho nghệ nhân Champa. Cũng giai đoạn này, thần dân Champa đã nắm vững kỹ thuật đi biển, biết cách giao lưu buôn bán, giao hảo tốt với các quốc gia lân bang như Trung Hoa và Java. Đây là thời kỳ đầu tiên cũng như sớm nhất tôn giáo Islam được truyền bá vào Champa và trong chốn hoàng gia triều đại vua Indravarman III.
Năm 945, Champa trở thành quốc gia giàu có và thịnh vượng. Vì thấy Champa ngày càng hùng mạnh và ảnh hưởng càng rộng ở Đông Nam Á. Năm 946, vua Khmer là Rajendravarman II (944 - 968) cùng binh lính từ Angkor đánh thẳng vào Kauthara - Champa (Ea Terang - Nha Trang), cướp nhiều châu báu trong đó có tượng nữ thần Bhagavati bằng vàng (Bhagavati là nữ thần Yang Pu Nagara, là vị thần bảo vệ xứ sở, biểu tượng uy quyền của Champa). Sau đó, đạo quân Degar Vijaya (vùng Cao Nguyên) từ miền bắc cùng lực lượng Champa vùng dậy phản công, đánh bại và đẩy lùi đoàn quân Khmer. Một năm sau, vua Indravarman III tìm cách tái lập lại mối quan hệ ngoại giao với Trung Hoa.
Hình 3. Rajendravarman II (944 - 968), vua đế chế Khmer lần đầu tiên trong lịch sử đưa quân đội từ Angkor đánh thẳng vào Kauthara-Champa năm 946 và cướp nhiều châu báu trong đó có tượng nữ thần Bhagavati bằng vàng (Bhagavati là nữ thần Yang Pu Nagara). Ảnh: Kings and Things.
Jaya Indravarman I (Dịch-lợi Nhân-di-bàn), trị vì (961-971). Vị vua Chiêm Thành (Raja-di-raja), theo tôn giáo Hinduism. Năm 960, vua cha Indravarman III từ trần, con trai là Jaya Indravarman I lên kế vị vào năm 961.
Năm 965, vua Jaya Indravarman I phải tạc tượng của nữ thần Bhagavati (Ea Terang) bằng đá hoa cương để thay thế cho tượng nữ thần bằng kim vàng do vua Khmer là Rajendravarman II từ Angkor tiến đánh Kauthara và cướp đi vào năm 946. Tượng của nữ thần Bhagavati (Nha Trang) bằng đá hoa cương còn lưu lại cho đến ngày nay tại quần thể đền tháp Nha Trang (Po Ina Nagar).
Hình 4. Bimong Po Ina Nagar - Ea Terang (Nha Trang). Đây không phải là Bimong dành riêng cho nữ thần Po Ina Nagar (Thánh mẫu Vương quốc) mà còn thờ 3 vị Nam thần khác là: Shandhaka, Gansha Sri Vinayaka và Sri Malada-Kuthara. Ảnh: Putra Podam.
Dưới thời Jaya Indravarman I, biến cố quan trọng ảnh hưởng đến sự tồn vong của vương quốc Champa là sự hình thành một vương quốc Đại Cồ Việt độc lập phía bắc vào khảng năm 968 sau khi Đinh Tiên Hoàng (968-979) tên húy là Đinh Bộ Lĩnh, đánh dẹp loạn 12 sứ quân, giải phóng ách đô hộ của Trung Hoa thống nhất vùng châu thổ phía Bắc, hình thành quốc gia độc lập nằm trong vùng châu thổ sông Hồng Hà và tỉnh Thanh Hóa. Thống nhất giang sơn và trở thành hoàng đế đầu tiên của Việt Nam sau thời Bắc thuộc. Đại Cồ Việt là nhà nước mở đầu cho thời đại độc lập, tự chủ, xây dựng chế độ quân chủ tập quyền.
Jaya Indravarman I là vị vua đầu tiên của vương quốc Champa nguy cơ đối diện trực tiếp với quốc gia láng giềng miền bắc Đại Cồ Việt.
Trước kia tại bimong Po Ina Nagar, thần dân Champa (Champa là quốc gia đa chủng tộc, người Cham là một thần dân trong vương quốc Champa) thường lên làm một số lễ tục liên quan đến tôn giáo như cầu nguyện, cầu phước, cầu an, ... Sau này vì lý do chiến tranh giữa Tây Sơn và Nguyễn Ánh vào năm 1771, và quân Tây Sơn chiếm thánh địa Nha Trang, từ đó thần dân Champa không ai ra Nha Trang để làm lễ tục và thăm đền tháp Po Ina Nagar nữa. Từ lý do trên, vua Panduranga quyết định xây đền mới và rước nữ thần Bhagavati về thờ tại làng Hữu Ðức - Phan Rang.
Ngoài thánh địa Nha Trang thờ nữ thần Bhagavati, thì còn có bimong tháp Nhạn ở Tuy Hòa-Phú Yên, và một số danaok (đền) nhỏ khác thờ bà tại vùng Ninh Thuận và Bình Thuận như:
Po Ina Nagar Hamu Ak (Vụ Bổn - Ninh Thuận),
Po Ina Nagar Hamu Kut (Bỉnh Nghĩa - Ninh Thuận),
Po Ina Nagar Hamu Marau (Ninh Thuận),
Po Ina Nagar Hamu Parik (Phan Rí - Bình Thuận),
Po Ina Nagar Hamu Pajai (Sông Lòng Sông - Bình Thuận), …
Lời kết: Qua những minh chứng và lý giải ở trên, khẳng định:
Po Ina Nagar không phải là tên gọi của nữ thần mà là chức phong của nữ thần. Tên thật của nữ thần là Bhagavati (phu nhân của Đấng Shiva - vị Nam thần được tôn thờ nhất tại vương quốc Champa).
Po Ina Nagar là danh hiệu của nữ thần Bhagavati (phu nhân của Đấng Shiva) nằm trong hệ thống nữ thần Ấn Độ giáo chứ không phải nữ thần của người Champa bản địa.
Po Ina Nagar là danh hiệu của nữ thần Bhagavati (tức Yan Pu Nagara - Thánh Mẫu Vương Quốc - di tích lịch sử cấp Quốc gia), thay vì trước đó chỉ phong tước (Yan Pu Kauthara - Thánh Mẫu Kauthara - di tích lịch sử cấp tỉnh Khánh Hòa).
Champa độc lập từ thế kỷ thứ II và ảnh hưởng Ấn Độ giáo có thể từ thời điểm đó, nghĩa là Nam thần Shiva và phu nhân Bhagavati chỉ có thể thờ phượng ở Champa sớm nhất kể từ thế kỷ II.
Hình 5. Tháp Nhạn (Ea Ru - Phú Yên), thờ nữ thần Bhagavati (phu nhân Đấng Shiva), tức Yan Pu Nagara (Thánh Mẫu Vương Quốc). Ảnh: Putra Podam.
Hình 6. Nữ thần Bhagavati (phu nhân Đấng Shiva), tức Yan Pu Nagara (Thánh Mẫu Vương Quốc), được thờ bên trong tháp Nhạn.
Hình 7. Đền thờ Po Ina Nagar tại làng Hữu Đức (Hamu Tanran - Ninh Thuận).
---***---
GIỚI THIỆU ĐẢO HÒN BÀ (Thánh Mẫu Thiên Y A Na) TẠI THỊ XÃ LA GI
Hòn Bà là một hòn đảo nhỏ nằm ngoài biển khơi, cách bờ khoảng 2km, thuộc phường Bình Tân, thị xã La Gi, khoảng từ thế kỷ XVII trở về trước, người Cham xây dựng đền thờ và thờ phụng Thánh Mẫu Thiên Ya Na (Po Ina Nagar) hàng năm ở đảo.
Hình 8. Đảo Hòn Bà nhìn từ bờ - TX. La Gi. Ảnh: Sưu tầm
Sau khi người Cham di chuyển làng xóm đến nơi khác và không còn thờ phụng nữa, người Việt ở khu vực này đã kịp thời tiếp quản và tu bổ tôn tạo lại đền thờ, tiếp tục thờ phụng Thiên Ya Na theo phong cách của dân tộc mình từ hàng trăm năm nay.
Cùng với thắng cảnh Hòn Bà là những truyền thuyết mang đầy tính tâm linh huyền thoại về Thánh Mẫu Thiên Ya Na. Sự linh hiển cũng như đức tính nhân hậu của vị Thánh Mẫu được thờ ở đây thông qua thần tích của người Cham đã khiến cho người Việt dễ dàng tiếp thu tín ngưỡng này vào trong đời sống tâm linh tín ngưỡng và văn hóa của mình.
Hình 9. Đảo Hòn Bà Thị Xã Lagi.
Do vậy việc thờ phụng Thánh Mẫu Thiên Ya Na liên tục được thực hiện ở đây, dù cho bom đạn của chiến tranh có lúc làm cho đền thờ sụp đổ hoàn toàn, sau đó người dân lại góp công của tu bổ tôn tạo lại.
Các đền thờ Thánh Mẫu Thiên Ya Na ở Bình Thuận có những ngày vía bà khác nhau, riêng đền thờ Thiên Ya Na ở đảo Hòn Bà phường Bình Tân thị xã La Gi lại có ngày vía bà trùng khớp ngày vía nữ thần Thiên Ya Na ở tháp Bà Po Ina Nagar (được tổ chức từ ngày 21 đến 23/3 âm lịch hàng năm).
Hình 10. Đền thờ Bà Thiên Ya NA tại đảo Hòn Bà. Ảnh: Sưu tầm.
Từ hàng chục năm nay, việc tu bổ, tôn tạo và thờ cúng cũng như thực hiện các lễ nghi, lễ hội ở Hòn Bà của người dân được thực hiện một cách tự phát mà ít có sự quan tâm của chính quyền địa phương, nên các hạng mục kiến trúc ở đây khá lộn xộn giữa cũ và mới. Thậm chí từ việc chỉ thờ Thánh Mẫu Thiên Ya Na trên đảo với duy nhất một đền thờ bà, người ta đã tự ý dựng lên đỉnh Hòn Bà một tượng Phật bà Quan Âm, bên cạnh đền thờ Thánh Mẫu Thiên Ya Na.
Cũng vì không có nguồn kinh phí nào đáng kể, chủ yếu là sự đóng góp của du khách và nhân dân địa phương nhưng rất ít ỏi, do phương tiện chở người ra đảo không đủ chuẩn, nên Đồn biên phòng ở đây không cho dân và du khách ra đảo, dù rất gần bờ. Lý do là cũng vào ngày vía bà 23/3 âm lịch năm 1986 xảy ra một vụ lật ghe, do mắc cạn nên ghe nghiêng một bên làm chết mấy chục người tại cửa biển. Do vậy từ đó đến nay rất hạn chế cho bà con ra đảo, kể cả với du khách.
Hình 11. Đền thờ Bà Thiên Ya Na tại đảo Hòn Bà. Ảnh: Sưu tầm.
Cho đến mấy năm gần đây, những khi có việc ra đảo Hòn Bà, dù đã có công lệnh nhưng chúng tôi đều phải lập danh sách báo với Đồn biên phòng mới được đi. Làm việc với các cụ già quản lý đền thờ trên đảo, các cụ mong làm sao chính quyền địa phương sớm cho bà con và du khách tự do ra đảo để họ viếng Bà và thỏa mãn về tâm linh tín ngưỡng, …
Trao đổi vấn đề này với một số lãnh đạo ở địa phương, được biết lý do của Đồn biên phòng là không có ghe đủ chuẩn để chở nhân dân và du khách ra đảo, bất kể mùa nào trong năm. Thật tiếc là vào mùa này biển êm như nước trong hồ, đảo lại rất gần, nhưng hàng trăm du khách các nơi đến dự lễ vía Bà năm nay đều không được ra đảo, chỉ ở trong bờ nhìn ra, kể cả một số người Cham từ các nơi đến phải quay về. Nghe người dân ở đây nói, doanh nghiệp Ba Thật ở thị xã La Gi đang có ý tưởng đóng một chiếc ghe lớn đủ chuẩn để đưa bà con và du khách ra đảo viếng Bà và tham quan Hòn Bà trong một vài năm tới.
-----***-----
LINKS: Yang Pu Nagara - Po Ina Nagar
1. C. 30 B1 Southern doorjamb of the main shrine of Po Nagar https://isaw.nyu.edu/publications/inscriptions/campa/inscriptions/C0030B1.html 2. C. 180 Socle at Po Nagar https://isaw.nyu.edu/publications/inscriptions/campa/inscriptions/C0180.html 3. Corpus of the Inscriptions of Campā isaw.nyu.edu 4. Estampage inscription EFEO_CAM collection.efeo.fr
