Công chúa H'bia Hadrah Hajan sắc tộc Rhade trở thành thứ hậu Bia Than Chan của vua Po Rome

Written by Putra Podam

In category Nghiên cứu

Mar 22, 2024, 1:17 AM

Po Rome (1627-1651), Theo biên niên sử Panduranga (Sakkarai dak rai patao) thì Po Rome lên ngôi năm Thỏ và thoái vị năm Thỏ, trị vì 25 năm, đóng đô ở Biuh Bal Pangdurang (Thành Bal Pangdurang). Po Rome một vị vua Hồi giáo (Islam) là con rể của vua Po Klong Mah Nai (tức là Po Mah Taha đã truyền ngôi vua cho Po Rome). Cuộc đời và sự nghiệp của vua Po Rome đã được lịch sử ghi lại có hai dòng khác nhau, một là theo truyền thuyết, theo biên niên sử Panduranga Sakkarai dak rai patao tại vương quốc Champa và hai theo lịch sử và cây gia phả của Po Rome tại vương quốc Kalantan (Malaysia).

Tại Kelantan, Malaysia, các gia phả hoàng tộc (Malay royal genealogy) ghi nhận Po Rome với danh xưng Hồi giáo đầy đủ là Nik Mustafa bin Wan Abul Muzaffar Waliyullah. Gia phả này được coi là nguồn tư liệu quan trọng để nghiên cứu mối quan hệ chính trị, tôn giáo và văn hóa giữa Champa và các trung tâm Hồi giáo bán đảo Mã Lai, bao gồm Kelantan, Patani, và Singgora. Theo Abdul Rahman Tang Abdullah, gia phả này không chỉ cung cấp thông tin về dòng dõi mà còn phản ánh mạng lưới quyền lực và ảnh hưởng tôn giáo xuyên vùng trong thế kỷ XVII.

Gia phả Kelantan ghi chép chi tiết về dòng dõi và các con trai của Po Rome, đồng thời làm rõ các mối quan hệ chính trị, tôn giáo giữa các gia tộc hoàng gia Hồi giáo:

- Nik Ibrahim (Po Nrop hay Po Nraop), con trai trưởng là người kế vị trực tiếp tại Panduranga, duy trì quyền lực hoàng tộc và tiếp tục truyền thống chính trị của Po Rome tại Champa. Nhưng, sử liệu tại Việt Nam cho rằng, Po Nrop là em trai cùng mẹ khác cha của vua Po Rome.

- Nik Badrul Salam trở thành vua Singgora (miền Nam Thái Lan), cho thấy sự lan tỏa ảnh hưởng hoàng gia và quyền lực Champa ra các trung tâm Hồi giáo hải đảo, kết nối Champa với các chính quyền Malay ở vịnh Thái Lan.

- Nik Ali (Datuk Faqih Ali al-Malbari) lãnh đạo quân đội Patani, biểu thị vai trò quân sự và chính trị của Po Rome trong mạng lưới liên minh Hồi giáo Đông Nam Á. Nik Ali còn được nhắc đến như một nhà lãnh đạo tôn giáo, kết hợp quân sự với truyền bá Islam, minh chứng cho vai trò kép của hoàng tộc: quyền lực chính trị và quyền lực tôn giáo.

Tước danh “Nik” trong hệ thống hoàng tộc Malay, thường dành cho những người thuộc dòng dõi hoàng gia Hồi giáo, biểu thị quyền lực, uy tín và khả năng lãnh đạo tôn giáo. Theo Po Dharma, tước danh này không chỉ là danh hiệu chính trị mà còn là biểu tượng tôn giáo, nhấn mạnh vai trò của người mang danh “Nik” trong việc bảo vệ cộng đồng Hồi giáo, điều hành các nghi lễ và quản lý đất đai. Trong trường hợp Po Rome, việc được ghi nhận với danh xưng “Nik” trong gia phả Kelantan phản ánh quá trình hội nhập văn hóa và tôn giáo của vua Champa vào mạng lưới Hồi giáo bán đảo Mã Lai, đồng thời khẳng định địa vị của ông như trung tâm quyền lực tôn giáo và chính trị xuyên vùng.

Gia phả Kelantan còn cho thấy mối liên hệ giữa các gia tộc Nik và Wan, trong đó Wan Abul Muzaffar Waliyullah là phụ thân của Po Rome, người đã đặt danh xưng Nik cho con trai, đồng thời là biểu tượng liên kết giữa quyền lực hoàng gia và tín ngưỡng Islam. Điều này thể hiện sự hợp nhất quyền lực chính trị và tôn giáo, giúp Po Rome củng cố uy quyền tại Champa, đồng thời mở rộng ảnh hưởng ra các trung tâm Hồi giáo lân cận. Nghiên cứu của Nara Vija nhấn mạnh rằng các gia phả này cũng phản ánh cách thức các triều đại Hồi giáo Malay ghi nhận quan hệ liên vùng và quyền lực hoàng tộc, từ đó giúp đối chiếu với biên niên sử Champa (Sakkarai dak rai patao) để hiểu sâu hơn về vị trí Po Rome trong bối cảnh Đông Nam Á thế kỷ XVII.

Hình 1. Vua Po Rome (Che Rome, Nik Mustafa, Sultan Abdul Hamid Shah, Nik Mustafa Bin Wan Abul Muzaffar Waliyullah). Po Rome (trị vì: 1627-1651), là một vị vua Panduranga-Champa theo Hồi giáo (Islam), kế thừa từ triều đại Po Klong Mah Nai (Po Mah Taha) cũng là một vị vua Champa Islam hùng mạnh. Trong thời gian Po Rome ở Makkah, người Malay gọi là Serembi Makkah, tức là tiểu vương quốc Kelatan (Malaysia). Tại đây, Po Rome kết hôn với công chúa Islam là Puteri Siti (Công chúa Siti). Chính thức là người có danh phận là thành viên của dòng dõi vương triều theo Islam tại Malaysia. Biên niên sử Malaysia ghi lại rằng vua trị vì tại tiểu vương quốc Kelantan hôm nay là dòng giỏi của vua Po Rome. Ảnh: Putra Podam.

1. Một số tên gọi vị vua Po Rome

1. Bà Lâm: Tên vị vua Po Rome theo Hán văn (theo lịch sử Việt Nam).

2. Agong Ronan: Tên thường gọi vị vua Po Rome (tại Serembi Makkah, tức là tiểu vương quốc Kelatan).

3. Nik Mustafa: Tên vị vua Po Rome trong lịch sử và gia phả tại Malaysia. Trong thời gian Po Rome ở Makkah, người Malay gọi là Serembi Makkah, tức là tiểu vương quốc Kelatan (Malaysia). Tại đây, Po Rome kết hôn với công chúa Islam, chính thức mang tên Thánh Nik Mustafa.

4. Nik Mustafa Bin Wan Abul Muzaffar Waliyullah: Tên đầy đủ của Po Rome là: Nik Mustafa Bin Wan Abul Muzaffar Waliyullah. Chính thức là người có danh phận là thành viên của dòng dõi vương triều theo Islam tại Malaysia. Biên niên sử Malaysia ghi lại rằng vua trị vì tại tiểu vương quốc Kelantan hôm nay là dòng giỏi của vua Po Rome.

5. Sultan Abdul Hamid Shah: Tên vị vua Po Rome sau khi lên ngôi, niên hiệu của vua Po Rome trong sử Malaysia.

6. Sultan Abdul Hamid Shah Bin Syarif Wan Abu Muzaffar Bin Syarif Wan Abdullah Umdatuddin: Tên đầy đủ của vị vua Po Rome sau khi lên ngôi vua. Po Rome cưới nhiều vợ, riêng người vợ công chúa Kelantan có ba người con trai đều tôn sùng Islam.

7. Ja Kathaot (ꨎ ꨆꨔꨯꨱꩅ): Tên vị vua Po Rome theo tương truyền, sau ngày ăn lá cây liêm (phun kraik), một cô gái Champa đã mang thai mặc dù chưa có chồng. Nghe tin này, gia đình đã đuổi cô ra khỏi nhà ở làng Ra-njaoh (làng này tọa lạc trên một khu vực rộng lớn từ Ga xe lửa Sông Mao cho đến Banâk Patau Ceng - Đập Đá Hàn, ở Bắc Bình-Bình Thuận). Ngay tại làng Pa-aok mà người Việt gọi là làng Tường Loan, cô sinh ra một bé trai khôi ngô, tuấn tú, đặt tên là Ja Kathaot.

8. Yang Thaok Po Rome (ꨢꩃ ꨔꨯꨱꩀ ꨛꨯꨮ ꨣꨯꨟꨮ): Tên vị vua Po Rome theo một tương truyền khác cho rằng, mẹ Po Rome kết thân với người bạn Cru (Churu) nhưng Cha mẹ và dòng tộc không chấp thuận nên bà phải rời khỏi làng khi mang thai. Sau khi Po Rome được sinh ra, nhau thai của ngài được chôn tại làng Pa-aok nay là làng Tường Loan, hiện nay là xóm đạo Thiên Chúa Giáo Hòa Thuận. Nơi chôn nhau cắt rốn này được người Chăm ở đây lập miếu thờ và gọi là Yang Thaok Po Rome. Miếu này tọa lạc bên cạnh đường từ Bảo Tàng Cham Bình Thuận (Phan Hiệp) đi Sông Mao và cách Bảo Tàng gần 1km.

9. Po Rome Kathaot (ꨛꨯꨮ ꨣꨯꨟꨮ ꨆꨔꨯꨱꩅ): Truyền thuyết khác cho rằng, mẹ Po Rome là một hoàng hậu Cham kết thân với người Cru (Churu). Do đó, thân nhân dòng tộc không chấp nhận mối tình này nên bà phải rời khỏi gia đình đến một cánh đồng ở Palei Pabhan (Vụ Bổn - Phan Rang). Điều này cho thấy sau khi lên ngôi vua, Po Rome đã cho lập miếu thờ ở ngoài cánh đồng mà người Cham gọi miếu này là Sang Po Rome Kathaot.

10. Yang Po Rome (ꨢꩃ ꨛꨯꨮ ꨣꨯꨟꨮ): Tên vị vua Po Rome được thần dân Champa kính trọng và thờ phượng tùy theo tín đồ Ahier (tín đồ Hindu cũ nay thờ Allah). Khi thờ theo Yang thì Ngài có tên là Yang Po Rome (thần Po Rome).

11. Cei Asit (ꨌꨬ ꨀꨦꨪꩅ): Tên vị vua Po Rome nếu thờ theo Cei (ꨌꨬ ) thì Ngài có tên là Cei Asit.

12. Po Gahluw (ꨛꨯꨮ ꨈꨨꨵꨭꨥ): Tên vị vua Po Rome nếu nếu thờ theo Yang Baruw [ꨢꩃ ꨝꨣꨭꨥ] (gốc Hồi Giáo) thì Ngài có tên là Po Gahluw.

13. Cahya (ꨌꩍꨢ): Tên vị vua Po Rome nếu thờ theo Atuw [ꨀꨓꨭꨥ] (Hồi Giáo) thì Ngài có tên là Cahya.

Hình 2. Vua Po Rome, niên hiệu: Nik Mustafa Bin Wan Abul Muzaffar Waliyullah. Dòng dõi vương triều theo Islam tại Serembi Makkah, thuộc tiểu vương quốc Kelatan-Malaysia. Ảnh: Putra Podam.

2. Nghi thức hoàng gia khi vua Po Rome từ trần

Cuộc đời và sự nghiệp của Po Rome là một câu chuyện vừa bi, vừa tráng cũng vừa hùng. Tuy nhiên, dù như thế nào thì vua Po Rome là một vị vua hết lòng vì dân vì nước. Đặc biệt là vị vua được thần dân Panduranga-Champa tôn kính sau khi tử trận. Nhưng cái chết của vua Po Rome, nhiều tài liệu ghi chép chưa được hợp lý. Theo truyền miệng, vua Po Rome bị bắt trong trận chiến, ngài bị nhốt vào rọ, bỏ đói bỏ khát trên đường đưa về Huế và ngài đã tự tử. Theo Dohamide-Dorohiem, E. Aymonier, … Po Rome thua trận và bị bắt nhốt trong cũi sắt.

Nghi thức đầu tiên, sau khi vua Po Rome từ trần, hoàng gia Panduranga-Champa đã tổ chức nghi lễ cho Po Rome trong thánh đường (Magik/Masjid) theo nghi thức Hồi giáo trang trọng của hoàng gia Panduranga-Champa.

Sau đó, Po Rome cũng được hoàn thành một nghi thức khác là hỏa táng theo tập tục bản địa theo tín đồ Cham Ahier (Hindu thờ Allah) sùng bái và thờ phượng. Đồng thời tín đồ Cham Ahier cũng khắc tượng vua Po Rome dưới hình thể Mukha Linga (thần Shiva) đưa vào thờ bên trong tháp, thay vì tháp này trước đó xây để thờ thần Shiva của Ấn giáo.

Theo G. Moussay và Po Dharma, khẳng định tờ báo viết bằng chữ Bồ Đào Nha của nhà truyền giáo gốc người Bồ Đào Nha đến Việt Nam viết, vua Po Rome bị bắt đưa ra Phú Xuân. Điều đặt ra, chắc chắn triều đình Huế sẽ tử hình thì còn đâu thi hài vua Po Rome đưa vào thánh đường (Magik) làm lễ theo nghi thức Hồi giáo hay hỏa táng theo tập tục Ahier. Có chăng thần dân Champa chỉ thực hiện các thủ tục theo nghi thức cho ngài mà không có thi hài.

Theo truyền thuyết Cham, thực hiện nghi thức hỏa táng cho Po Rome, Hoàng hậu Sucih (Bia Sucih) không chịu thực hiện các nghi thức hỏa táng vì Hoàng hậu là tín đồ Islam (Hoàng hậu chỉ chấp nhận thổ táng chứ không chịu hỏa táng), sau này, tín đồ Cham Ahier xây một đền nhỏ phía sau tháp Po Rome để thờ phượng bà. Ngược lại, Thứ hậu Than Chan (H'bia Than Can) chịu thực hiện nghi thức hỏa táng theo chồng nên Cham Ahier đưa tượng Thứ hậu Bia Than Can vào bên trong tháp cạnh vua Po Rome.

Lưu ý: "Vì không có thi hài của vua Po Rome, nên hoàng gia Champa chỉ thực hiện các nghi thức cho vua Po Rome trong Thánh đường (Magik) theo nghi thức Hồi giáo (Islam). Sau đó, tín đồ Cham Ahier cũng thực hiện một số thủ tục theo nghi thức hỏa táng cho vua Po Rome nhưng không có thi hài của Ngài. Do đó, việc Thứ hậu Bia Than Chan (H'bia Than Can) lên giàn hỏa cũng chỉ là thực hiện theo một nghi thức chứ không hỏa táng bà Thứ hậu Bia Than Chan. Sau này Thứ hậu Bia Than Chan về sống trên cao nguyên và qua đời vào năm 1654, bà mất vào ba năm sau khi vua Po Rome mất năm 1651".

3. Thứ hậu Bia Than Chan (H'bia Than Can)

Thứ hậu Than Chan (H'bia Than Can) tuân theo nghi lễ hỏa táng theo Hindu bản địa tại Panduranga-Champa, cộng đồng Cham Ahier đưa tượng bà vào tháp bên cạnh vua Po Rome, phản ánh việc tiếp tục truyền thống theo tín ngưỡng Champa bản địa. Po Dharma mô tả là minh chứng cho khả năng hóa giải tôn giáo của triều đình Champa, nơi Islam và tín ngưỡng dân gian cùng tồn tại trong nghi lễ, văn hóa và chính trị. Các nguồn tư liệu Champa nhấn mạnh rằng H'bia Than Can, bằng việc tham gia thủ tục cho nghi lễ hỏa táng, củng cố quyền lực hoàng gia và thần quyền hóa vua, đồng thời trở thành biểu tượng của sự nối tiếp truyền thống văn hóa bản địa trong triều đại Po Rome. Huyền thoại về hỏa táng cũng phản ánh cách cộng đồng Cham Ahier bản địa duy trì ký ức văn hóa thông qua kiến trúc, điêu khắc và nghi lễ thờ phụng.

Hình 3. Thứ hậu Than Chan (H'bia Than Can), mẫu tượng gốc bên trong tháp, bên cạnh thần Po Rome. Ảnh: EFEO Pháp.

Hình 4. Thứ hậu Than Chan (H'bia Than Can), mẫu tượng gốc lần đầu đã bị mất cắp. Ảnh: EFEO Pháp.

Hình 5. Thứ hậu Than Chan (H'bia Than Can), mẫu tượng phục dựng lại. Ảnh: Putra Podam.

Hình 6. Thứ hậu Than Chan (H'bia Than Can), bản mẫu lần hai, hiện tại bên trong tháp, bên cạnh vua Po Rome. Ảnh: Putra Podam.

Theo truyền thuyết Cham, thực hiện nghi thức hỏa táng cho Po Rome, thì Hoàng hậu Sucih (Bia Sucih) không chịu hình thức hỏa táng vì bà là tín đồ Islam (chỉ chấp nhận thổ táng theo Islam chứ không chịu hỏa táng) nên triều đình Champa sau này xây một đền nhỏ phía sau tháp Po Rome để ghi công ơn bà.

Ngược lại Thứ hậu (H'bia Than Can) chịu các nghi thức hỏa táng theo chồng nên triều đình thời đó đưa tượng Bia Than Can vào tháp bên cạnh vua Po Rome.

Po Rome là vị vua Hồi giáo (Islam), ngài đã cưới nhiều người vợ như: Bia Sucih (Bia Than Cih), Bia Than Can, Bia Puteri Siti, Bia Ut (Công nữ Ngọc Khoa), Bia Laku Makam, Bia Hatri, Bia Sumut ... và một số thứ phi khác.

4. Công chúa H'bia Hadrah Hajan (Hadrah Hajan Kapak) tộc Rhade trở thành thứ hậu Bia Than Can

Theo truyền thuyết của sắc tộc Rhade, thứ hậu Bia Than Chan (Bia: nghĩa là Hoàng hậu) có tên thật là: Hadrah Hajan Kpă (1630-1654), là con gái của một vị thủ lĩnh (tộc trưởng) người Rhade (Degar, Ede). Trong tiếng Rhade, H'Drah Hajan Kpă có nghĩa “Công chúa Hạt Mưa”. Tương truyền nhan sắc của bà đẹp trong trẻo như hạt mưa xa, như những tảng băng thanh khiết, đài các,…

Công chúa thuộc dòng Rhade Kpă (Kpă, Kapă hay Kapak là chính dòng của tộc người Rhade). Hiện nay cư trú quanh thành phố Buôn Ama Thuột (Ban Me Thuot - Palei Amaik Ja Thuot), Krông Ana (Krong Ana), Krông Pač (Krong Pac), Čư̆ Mgar (Cek Magar). Họ chính của Rhade Kpă là: Niê, Buôn Yă (Byă hay Buon Yak), Êban (Eban), Niê Kdăm (Nie Kadam),…

Trong hành trình đến địa khu Vijaya Degar để tìm thuốc chữa bệnh hiếm muộn cho hoàng hậu Bia Sucih (Bia Than Cih), vua Po Rome đã tìm gặp thủ lĩnh Rhade, cũng chính nơi đây vua Po Rome đã gặp một công chúa xinh đẹp, thùy mị, nết na, …. Po Rome say đắm bởi vẻ đẹp quyến rũ của nàng H'Drah Hajan Kpă và quyết định đưa công chúa về kinh thành.

Sau khi xong thủ tục lễ cưới của Hoàng gia (Lakhah hay Bikuôi ung mŭ [bikuai ong muk]), vua đã phong cho bà H'Drah Hajan Kpă làm thứ hậu (trở thành Thứ hậu: Bia Than Can hay H'bia Than Can). Bia Than Can là Thứ hậu duy nhất sinh được con cái cho vua Po Rome, và bà là người duy nhất trong số các hoàng hậu của vua Po Rome chịu làm thủ tục lên dàn hoả thiêu theo nghi thức của Hindu giáo.

Một số truyền thuyết sắc tộc Rhade cho rằng Bia Than Chan không chết ngay tại hỏa táng, mà bà được giữ lại, sau này sống trên cao nguyên và qua đời năm 1654.

Hình 7. Công chúa H'bia Hadrah Hajan (Hadrah Hajan Kapak), sinh năm (1630-1654), thuộc sắc tộc Rhade. H'bia Hadrah Hajan trở thành thứ hậu Bia Than Chan (H'bia Than Can hay Bia Than Can: nghĩa là Hoàng hậu Than Can), là con gái của một thủ lĩnh (tộc trưởng) người Rhade (Degar, Ede). Trong tiếng Rhade, H'Drah Hajan Kpă có nghĩa “Công chúa Hạt Mưa”. Tương truyền nhan sắc của Công chúa H'bia Hadrah Hajan đẹp trong trẻo như hạt mưa xa, như những tảng băng thanh khiết, đài các,…Bia Than Chan trở thành Thứ hậu (1645-1651). Một số truyền thuyết Rhade cho rằng Bia Than Chan không chết ngay tại hỏa táng, mà bà được giữ lại, sau này sống trên cao nguyên và qua đời năm 1654. Ảnh: Putra Podam.

Nhân vật	Năm sinh	Trị vì	Năm mất
Po Rome	1595	1627-1651	1651
Bia Than Can	1630	-	1654

Hình 8. Po Rome sinh năm 1595, trị vì (1627-1651), năm mất 1651. Bia Than Chan (H'bia Than Can) sinh năm (1630-1654), trở thành Thứ hậu (1645-1651). Một số truyền thuyết Rhade cho rằng Bia Than Chan không chết ngay tại hỏa táng, mà bà được giữ lại, sau này sống trên cao nguyên và qua đời năm 1654.

Ngày nay để tưởng nhớ đến nàng công chúa H'bia Hadrah Hajan (thứ hậu Bia Than Can) người dân trong vùng gọi ngọn núi Čư H’Mŭ (Čư Hơ Mŭ, Čư Mŭ) là ngọn “núi Bà” hay “núi Hadrah Hajan Kpă”.

Hình 9. Ngọn núi Čư H’Mŭ (Čư Hơ Mŭ, Čư Mŭ) là ngọn “núi Bà” hay “núi H'Drah Hajan Kpă”. Ảnh: Y Xim Ndu.

Theo Y Xim Ndu (tộc người Rhade), đây là một dãy núi trải dài, cũng là ranh giới giữa hai tỉnh Daklak (Cao Nguyên Madrak [M’drăk]) và tỉnh Khánh Hoà, với phần đỉnh là các khối núi đá mọc lên sừng sững và hiểm trở. Trong đó, có hai khối đá đặc biệt nhô cao như hình ảnh đôi vợ chồng hoặc mẹ con, sau này người Kinh trong vùng có tên gọi mới là núi “Mẹ Bồng Con” hay núi “Vọng Phu”, biểu tượng của người phụ nữ chung thuỷ.

Để chinh phục được ngọn núi này là một hành trình vô cùng gian nan bởi đây là khu vực có địa hình rất dốc, rừng rậm nguyên sinh, có nhiều suối thác, trên đỉnh núi có nhiều khối đá cheo leo, hiểm trở. Đỉnh núi cao hơn 2000m so với mực nước biển, cả quãng đường leo bộ cả đi và về cũng hơn 20km, đường dốc liên tục, leo hết ngọn núi này đến ngọn núi khác. Nếu đi theo hướng xã Cek Krua (Čư Kroa) của huyện Madrak thì cực nhọc hơn. Theo nhiều người chia sẽ đi theo hướng từ xã Ea M’Doal của huyện Madrak và hướng từ phía Ninh Hoà của tỉnh Khánh Hoà thì tốt hơn.

Một số hình ảnh tháp Po Rome